قانون اساسی چیست

برای صحبت از هر امر و مفهومی باید شروعی تعیین کرد و این شروع باید تا حد امکان دقیق بوده، بطوری که جامع محتوای بعد از خود باشد.

آکادمی تمیس به منظور بالا تر بردن سواد حقوقی و آشنا کردن عموم با حقوق فردی و اجتماعی شان، از طریق توضیح و تبیین ساده قوانین و اصول قانون اساسی، قصد دارد آگاهی شما را نسبت به حقوق و قوانین افزایش دهد.

به این منظور برای شروع  تصمیم گرفتیم بخشی از فعالیت های خود را به مسئله قانون اساسی اختصاص دهیم؛ قانونی که نسبت به سایر قوانین، حکم مادر را دارد و "محل شناخته شدن حقوق افراد در دولت" است؛ به عبارت دیگر، می توان گفت، " مبنای مستقیم حقوق، اراده دولت است." ( مقدمه علم حقوق -مرحوم ناصر کاتوزیان - صفحه 32 )

در قانون اساسی است که کلیت حقوق و آزادی های فردی، مورد شناسایی دولت ها قرار گرفته و برای آن حدودی تعیین شده.

در این مطلب، سعی داریم قانون اساسی و حقوق بنیادین را مورد بررسی قرار دهیم.

پیرامون مفهوم قانون اساسی

برای شرح و تبیین این مفهوم، به دو نکته از دو عالم سرشناس اشاره میکنیم؛ یکی در تعریف قانون اساسی و دیگری به منظور تعمیق در آن:

مرحوم  ابوالفضل قاضی،  استاد تمام دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران در کتاب خود، "بایسته های حقوق اساسی"، تعریفی از این قانونِ مادر ارائه می کنند که ما آن را مختصرا اینجا می آوریم:

"قانون اساسی در مفهوم عام به کلیه قواعد و مقرراتی گفته می شود که مربوط به قدرت، انتقال و اجرای آن است." (صفحه 39)

به عبارت دیگر در متن قانون اساسی، تمرکز یا پراکندگی قدرت در دست اشخاص، چگونگی انتقال قدرت به اشخاص و کیفیت اجرای قدرت بوسیله حکومت بیان می شود.

یعنی:

• از متن قانون اساسی می توان فهمید، که آیا قدرت در دست فرد یا افرادی نهادینه شده و یا اینکه در بین نهاد های مختلف اجتماعی، پراکنده و در نتیجه سرشکن شده است.
• از متن قانون اساسی می توان فهمید انتقال قدرت از یک شخص، حزب یا نهاد به دیگری چگونه صورت می گیرد و آیا اصلاً نقس انتقال قدرت، توسط قانون مشروع دانسته می شود. (بطور مثال در رژیم های تک حزبی و یا ایدئولوژیک  انتقال قدرت از حزبِ حاکم به حزب دیگر، غیر قانونی است.) 
• از متن قانون اساسی می توان فهمید اجرای قدرت توسط حاکمیت، تند، خشن ، بی پروا و به عبارتی "اقتدارگرایانه" است و یا نرم، مسالمت آمیز و با مدارا و به عبارتی "دموکراتیک" است

اکنون قصد داریم  تعمیق بیشتری پیرامون این مفهوم داشته باشیم.

به این منظور بخشی از سخنرانی دکتر سید جواد طباطبایی که  در روز 25 بهمن 96 در دانشگاه تبریز ایراد شده را به اختصار و با اندکی تصرف بیان میکنیم؛ این سخنان انتخاب شده، درباره مفهوم "constitution" است که غالبا در زبان فارسی به "قانون اساسی" ترجمه می شود:

 

- "قانون اساسی" ، ترجمه کلمه "constitution" است که این ترجمه تمام آنچه را که باید بیان نمی کند.

- مفهوم "قانون اساسی" بعد ها به واژه "constitution" اطلاق شد.

- این واژه (constitution) در زبان پزشکی، به معنای "بنیه جسمانی" یا "اساس جسمانی" است.

- پس این واژه در نگاه اول، به معنای قانون اساسی نیست. (پس فهمی که  ما از واژه "constitution" داریم جامع و کامل نیست چون ما آن را مستقیما به معنای قانون اساسی می فهمیم.)

 

بطور مثال قوانین اساسی مکتوبی که در کشور های اروپایی وجود دارد، بر مبنای این تجربه استوار است که این قوانین و اصول مکتوب، درواقع، بیان کننده "اساس" و "بنیان" واقعی یک کشور یا دولت است و مشتی نوشته بی پشتوانه و بی مبنا نیست.

سپس جناب طباطبایی این طور میگویند که:

-حقوقدانان وجود قانون یا قانون اساسی در یک کشور را وجود "بنیان" و "اساس" در آن کشور نمی دانند؛ یعنی می شود جامعه ای قانون اساسی داشته باشد، اما "بنیان" و "اساس" نداشته باشد. به عبارت دیگر، وجود متن قانون اساسی، به معنای وجود قانون اساسی نیست.